(1) پی نویسها.
آنچه که در این بخش آمده است توضیح واژه‌ها و برخی از عبارات مندرج در وصیتنامه امام خمینی می‌باشد که در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی نگارش یافته است:
- «قال رسول الله ... حتی یردا علیّ الحوض‌». رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود: من در میان شما دو شی‌ء گرانقدر به جا می‌گذارم: کتاب خدا و خاندانم (مقصود حضرت علی - علیه السلام - و ائمه طاهرین - سلام الله علیهم - است که در روایات دیگر تصریح شده است) و این دو از یکدیگر جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند (یعنی تا قیامت).
(2)- «الحمدللَّه و سبحانک اللّهم صلّ علی محمد و آله ...».
این طلایه وصیتنامه سیاسی - الهی است که آن قبله عظمای اهل دل، وصیت جاودانه خویش را با چند جمله کوتاه آکنده از عالیترین مضامین معارف اسلامی آغاز کرده‌اند.
واژه‌های خطبه این وصیتنامه با درهم آمیختن به نسبت مخصوص، نقش نوینی از معارف را به نمایش گذارده است که بیت الغزل آن: «اسم مستأثر» خداوند متعال است: «سپاس و ستایش مخصوص خداست و تو پاک و منزه هستی، خدایا بر محمد و آل او درود فرست، آنان مظاهر جمال و جلال تو و گنجینه‌های اسرار کتاب تو هستند که در آن، احدیت با تمامی اسماء حتی اسم مستأثر که غیر تو کسی آن را نمی‌داند، تجلی کرده است و نفرین بر ستمگران، به ایشان که اینان اصل و ریشه درخت پلیدی‌اند».
حضرت امام در شرح دعای سحر آورده‌اند که:
«بدان که خدایت به اسم اعظم راهنمایت باد، و آنچه را که نمی‌دانی تعلیمت دهاد که خدای تعالی را اسم اعظمی است که هرگاه به آن نام خوانده شود، اگر بر درهای بسته آسمان خوانده شود درهای رحمت باز می‌شود و اگر بر تنگناهای درهای زمین به آن نام خوانده شود درهای فرج گشوده گردد، و این نام اعظم را به حسب مقام الوهیت (اسم مستأثر) یک حقیقتی است و به حسب مقام مألوهیت حقیقتی دیگر و به حسب مقام لفظ و عبارت، حقیقتی سوم! اما اسم اعظمی که به حسب حقیقت غیبیّه است (اسم مستأثر) - و جز خدا هیچ کس بدون استثنا از آن آگاهی ندارد - به همان اعتباری که از پیش گفتیم عبارت است از حرف هفتاد و سوم که خداوند آن را برای خود نگاه داشته، چنانچه در روایت کافی است - در باب آنچه به ائمه دین - علیهم السلام - از اسم اعظم عطا شده - سند به امام باقر (ع) می‌رسد که فرمود: «همانا نام اعظم بر 73 حرف است و از آن در نزد آصف یک حرف بود که به آن یک حرف سخن گفت و زمینی را که میان او و تخت بلقیس بود درهم پیچید و دست دراز کرد و تخت را با دست خود بر گرفت، سپس زمین به همان حالتی که بود بازگشت و این جریان در فاصله‌ای کمتر از یک چشم به هم زدن اتفاق افتاد و از آن اسم اعظم 72 حرف نزد ما است و یک حرف آن نزد خدای تعالی است که آن را در عالم غیب برای خود اختصاص داده و حول و قوه‌ای نیست جز با خدای علی عظیم».
و مانند این روایت است، روایت دیگری که در آن نیز از امام صادق (ع) منقول است که می‌فرمود: عیسی بن مریم را دو حرف داده شد که با آن دو حرف کار می‌کرد و موسی را چهار حرف داده شده بود و ابراهیم را هشت حرف و نوح را پنج حرف و آدم را بیست و پنج حرف و خدای تعالی همه اینها را برای محمد - صلی الله علیه و آله - جمع کرد و اسم اعظم الله 73 حرف است که محمد - صلی الله علیه و آله - را 72 حرف داده شد و خداوند یک حرف را از او پوشیده داشت».
- (شرح دعای سحر؛ ترجمه سید احمد فهری؛ انتشارات اطلاعات؛ تهران 1370)
(3)- «... از ملک تا ملکوت اعلی و از آنجا تا لاهوت».
جهان آفرینش را به سه مرتبه یا به سه عالم به این شرح تقسیم کرده‌اند:
الف - جهان ماده؛ ب - جهان مثال (ملکوت)؛ ج - جهان عقل (جبروت).
جهان ماده و طبیعت، عالم قوه و فعل و صورت و ماده و حرکت و زمان و مکان است و پایینترین عالم از عوالم وجود است. جهان مثال که تا اندازه‌ای از قوه و حرکت و زمان و مکان مجرد است، اما از ابعاد مجرد نیست. این عالم، جسمانی است ولی مادی نیست. عالم عقل عالم موجودات مجرد است. این عالم حتی از بُعد و مقدار نیز مجرد است. هر یک از این عوالم معلول عالم بالاتر و علت عالم پایینتر خویش است و مجموعه آنها معلول عالم الوهیت است که همانا ذات بی‌مثال حق است و عالم لاهوت نامیده می‌شود و او احاطه قیومی به همه موجودات دارد. بنابراین، علت موجده و محیط و مدبرِ طبیعت عالم مثال است که آن هم محاط و معلول عالم عقل است و عالم عقل نیز محاط در عالم لاهوت است.
(4)- «... اگر نگویم ممتنع است».
قال رسول الله (ص): «انَّ لِلْقُرآنِ ظَهراً وَ بَطْناً وَ لِبَطْنِهِ بطْناً الی‌ سَبْعَةِ أَبْطُنٍ»
بدرستی که قرآنْ ظاهری و باطنی دارد و باطنش نیز تا هفت بطن، باطن دارد.
- (تفسیر الصافی، مقدمه 8).
قال الباقر - علیه السلام: «ما یَسْتَطیعُ احَدٌ انْ یَدَّعِیَ انَّ عِنْدَهُ جَمیعَ الْقُرآنِ کُلِّهِ ظاهِرِهِ وَ باطِنِهِ غَیْر الْاوْصِیاء»
جز اوصیای پیامبر کسی را نرسد که ادعا کند ظاهر و باطن تمام قرآن نزد اوست.
- (الاصول من الکافی، ج 1، ص 228).
قال امیرالمؤمنین - علیه السلام: «انَّ امْرَنا اهْلَ البَیْتِ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لا یَعْرِفُهُ وَ لا یُقَرِّبُهُ الّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ اوْ نَبِیٌ مَرْسَلٌ اوْ مُؤمِنٌ نَجیبٌ امْتَحَنَ الله قَلْبَهُ لِلایمانِ»
.. بدرستی که امر ما اهل بیت صعب و مستصعب است. جز فرشته مقرّب یا پیغمبر مرسل یا مؤمن نجیبی که خدا دلش را به ایمان آزموده، به آن معرفت نمی‌یابد و به فهم آن نزدیک نمی‌شود. - (بصائرالدرجات، ص 27).
(صعب به معنی دشوار و مشکل و سرکش است و مستصعب مبالغه آن است یعنی بسیار دشوار؛ و یا آنکه صعب چیزی است که خودش دشوار باشد، و مستصعب آن است که مردم او را دشوار شمرند).
قال ابی عبدالله - علیه السلام: «انَّ امْرَنا سِرٌ فی سِرٍّ وَ سِرٌّ مُسْتَسرٌّ وَ سِرٌ لایُفیدُ الّا سِرّاً وَ سِرٌّ عَلی‌ سِرٍّ و سرّ مُقَنَّعٌ بِسِرٍّ»
.. بدرستی که امر ما اهل بیت سرّی است درون رازی دیگر، رازی پوشیده، رازی که فایده ندهد مگر رازی دیگر و سرّی بر سرّی دیگر، و رازی پوشانیده به راز دیگر است. - (بصائرالدرجات، ص 28)
(5)- «ثقل اکبر و ثقل کبیر».
مراد از ثقل اکبر، کتاب خدا «قرآن» و از ثقل کبیر، اهل بیت - علیهم السلام - است و قرآن چون اکبر از همه چیز حتی اهل بیت - علیهم السلام - است لذا اکبر مطلق است.
در حدیثی از نبی مکرّم (ص) آمده است که:
«یا ایُّهاالنّاسُ إنّی قَد تَرَکْتُ فیکُمُ الثَّقَلَیْنِ خَلیفَتَیْنِ، انْ اخَذْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا بَعْدی، احَدُهُما اکْبَرُ مِن الآخِرِ: کِتابُ الله حَبْلٌ مَمْدُودٌ مابَیْنَ السَّماءِ وَالْارْضِ، أَوْ قالَ: الَی الارْضِ، وَعِتْرَتی اهْلُ بَیْتی، الا وَ انَّهُما لَنْ یَفْتَرِقا حَتی‌ یَرِدا عَلیَّ الْحَوْض»
.. ای مردم بدرستی که من در میان شما این دو چیز گرانقدر را برجای می‌گذارم. اگر از آنها پیروی کنید پس از من هیچ گاه گمراه نخواهید شد. از آن دو یکی بزرگتر از دیگری است:
کتاب خداوند که ریسمانی است کشیده شده در میان آسمان و زمین. یا اینکه حضرت (ص) فرمود: [ریسمانی است کشیده شده از آسمان‌] به سوی زمین، و عترت یعنی اهل بیت خود را؛ بدانید که این دو از هم جدا نخواهند شد تا آنگاه که در کنار حوض بر من وارد گردند. - (بحارالانوار، کتاب الامامة، ج 23، ص 117)