است؛ و شايد از بركات رحمت رحيميّه باشد در قلب اين ناچيز. و لهُ الْحَمْدُ عَلى‌ ما أَنْعَم.
بحث و تحصيل‌
علماى ظاهر گفته‌اند كه «رحمن» و «رحيم» مشتق از «رحمت» هستند و در آنها عطوفت و رقّت مأخوذ است.
و از ابن عباس- رضى اللَّه عنه- روايت شده كه: إِنَّهُما اسْمانِ رَقيقانِ.
احَدُهُما ارَقُّ مِنَ الْآخَرِ: فَالرَّحمنُ الرَّقيقُ و الرَّحيمُ الْعَطُوفُ عَلى عِبادِهِ بِالرِّزْقِ وَ النِّعَمِ؛ (۱) و چون عطوفت و رقّت را انفعالى لازم است، از اين جهت در اطلاق آنها بر ذات مقدّس تأويل و توجيه قائل شده و آن را مجاز دانند.
و بعضيها در مطلق اين نحو از اوصاف از قبيل خُذِ الْغاياتِ وَ اتْرُكِ الْمَبادى (۲) قائل شده‌اند- كه اطلاق اينها بر حق، به لحاظ آثار و افعال است نه به لحاظ مبادى و اوصاف است. پس، معنى «رحيم» و «رحمن» در حق، يعنى كسى كه معامله رحمت مى‌كند با بندگان، بلكه معتزله جميع اوصاف حق را چنين دانسته‌اند يا نزديك به اين؛ و بنا بر اين، اطلاق آنها بر حق نيز مجاز است؛ و در هر صورت، مجاز بودن بعيد است؛ خصوصاً در «رحمن» كه بنا بر اين امرِ عجيبى بايد ملتزم شد؛ و آن اين است كه اين كلمه‌

(۱)- آن دو (رحمن و رحيم) دو نام لطيف (متضمن معناى لطف) هستند كه يكى از ديگرى لطيفتر است، رحمن، يعنى لطف‌كننده و رحيم، يعنى مهربانى‌كننده با بندگانش به دادن روزى و نعمتها؛ الدر المنثور فى التفسير بالمأثور؛ ج ۱، ص ۹. به نقل از بيهقى در اسما و صفات.
(۲)- مقاصد را بگير و مقدمات را رها كن. از امثال مشهور است كه اصل آن «خُذُوا الْغاياتِ وَ اتْرُكُوا الْمَبادَى» مى‌باشد؛ امثال و حكم؛ ج ۲، ص ۷۲۳.