براى حق ثابت است؛ چون «علم فعلى» كه اشراقيّين ثابت دانند و مناط «علم تفصيلى» را آن دانند و جناب افضل الحكماء، خواجه نصير الدّين (۱) -نضّر اللَّه وجهه- اقامه برهان بر آن كرده‌اند؛ و در اين معنى كه ميزان «علم تفصيلى»، «علم فعلى» است، از اشراقيين تبعيّت فرموده‌اند؛ (۲) و اين مطلب گرچه خلاف تحقيق است، بلكه «علم تفصيلى» در مرتبه ذات ثابت است و كشف و تفصيل علم ذاتى از علم فعلى بالاتر و بيشتر است- چنانچه در محل خود به وجه برهان نورى ثابت و محقق است -ولى اصل مطلب كه نظام وجودْ علم فعلى تفصيلى حق است، ثابت و محقّق است در سنّت برهان و مشرب عرفان؛ گرچه مسلك اعلا و ذوق احلاى عرفانى را غير از اين طريقه‌ها طريقه‌اى است- «مذهب عاشق ز مذهبها جداست». (۳)
بالجمله، از براى رحمت «رحمانيّه» و «رحيميّه» دو مرتبه و دو تجلّى است: يكى، در مجلاى ذات در حضرت واحديّت به تجلّى به فيض اقدس؛ و ديگر، در مجلاى اعيان كونيّه به تجلّى به فيض مقدّس؛ و در سوره مباركه اگر «رحمن» و «رحيم» از صفات ذاتيّه باشد -چنانچه ظاهرتر است- در آيه شريفه بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم اين دو صفت را تابع «اسم» توان دانست تا از صفات فعليّه باشد؛ بنا بر اين ابداً تكرارى در كار نيست تا

(۱)- محمد بن حسن طوسى معروف به «خواجه نصير» و «محقق طوسى»،(۵۹۷-۶۷۲) از حكما و دانشمندان مشهور اسلام است. در فلسفه و كلام و رياضيات و هيئت متبحّر بوده است. علّامه حلى، قطب الدين شيرازى، سيد عبد الكريم بن طاوس از شاگردان وى مى‌باشند. آثار ارزشمندى از او به جاى مانده است. مانند: شرح اشارات، تجريد، تحرير اقليدس، تحرير مجسطى، اخلاق ناصرى.
(۲)- مصارع المصارع؛ ص ۱۴۱؛ شرح اشارات؛ نمط هفتم، فصل ۱۶.
(۳)- «مذهب عاشق ز مذهبها جداست عاشقان را مذهب و ملت خداست» (مولوى)