موسى بن عمران در اول امر كه گفت: ءَانَسْتُ نَاراً، (۱) به تجلّى افعالى بوده؛ و آن تجلّى كه اشاره به آن است قول خداى تعالى: فَلَمَّا تَجَلَّى‌ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسَى‌ صَعِقًا، (۲) تجلّى اسمايى يا ذاتى بوده.
پس، صراط «منعم عليهم» در مقام اوّل، «صراط» سلوك الى ذات اللَّه، و «نعمت» در آن مقام، تجلّى ذاتى است؛ و در مقام ثانى «صراط» سلوك به اسماء اللَّه و «نعمت» در آن مقام، تجلّيات اسمائيه است؛ و در مقام سوم، سلوك به فعل اللَّه است؛ و «نعمت» آن، تجلّى افعالى است؛ و اصحاب اين مقامات را به بهشتها و لذّتهاى عامّه نظرى نيست، چه روحانى باشد يا جسمانى؛ چنانچه در روايات براى بعض مؤمنين نيز اين مقام را اثبات فرموده است. (۳)
خاتمه‌
بدان كه سوره مباركه «حمد» چنانچه مشتمل است به جميع مراتب وجود، مشتمل است به جميع مراتب سلوك، و مشتمل است -به طريق اشاره- به جميع مقاصد قرآن؛ و غور در اين مطالب گرچه محتاج است به بسطى تامّ و منطقى غير از اين منطق، ولى اشاره به هر يك از آنها خالى از فايده بل فوايدى براى اصحاب معرفت و يقين نيست.
پس، در مقام اوّل گوييم كه ممكن است بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم اشاره به تمام دايره وجود و دو قوس نزول و صعود باشد. پس «اسم اللَّه» مقام احديت قبض و بسط، و «رحمن» مقام بسط و ظهور است، كه قوس نزول‌

(۱)- طه/۱۰؛ نمل/۷؛ قصص/۲۹.
(۲)- ص ۱۸، پاورقى ۲.
(۳)- بحار الأنوار؛ ج ۷۴: كتاب الروضة؛ «باب مواعظ اللَّه تعالى ...»، ص ۲۱، ح ۶.