است نورانى، و انسان مجمع تعيّنات و جامع وجودات است، محجوبترين موجودات است از حق تعالى؛ و شايد اشاره به اين معنى باشد آيه كريمه ثُمَّ رَدَدْنهُ أَسْفَلَ سفِلِين؛ (۱) و از اين جهت، صراط انسان طولانيتر و ظلمانيتر صراطهاست؛ و نيز چون «ربّ» انسان حضرت اسم اللَّه اعظم است، كه ظاهر و باطن و اول و آخر و رحمت و قهر و بالاخره اسماى متقابله نسبت به او على السّواء است، از براى خود انسان در منتهاى سير بايد مقام برزخيّت كبرا حاصل شود؛ و از اين جهت، صراط او ادقّ از همه صراطهاست.
تنبيه ايمانى‌
به طورى كه ذكر شد و معلوم گرديد، از براى هدايت به حسب انواع سير سايرين و مراتب سلوك سالكين الى اللَّه مقامات و مراتبى است؛ و ما به طريق اجمال اشاره به بعض مقامات آن مى‌كنيم تا در ضمن «صراط مستقيم» و «صراط مفرِطين» و «صراط مفرِّطين» كه «مغضوب عليهم» و «ضالّين» مى‌باشند، به حسب هر يك از مراتب معلوم گردد:
اول، نور هدايت فطرى است؛ چنانچه اشاره به آن در تنبيه سابق شد.
و در اين مرتبه از هدايت «صراط مستقيم» عبارت است از سلوك الى اللَّه بى‌احتجاب به حجب ملكى يا ملكوتى؛ و يا سلوك الى اللَّه بى‌احتجاب به حجب معاصى قالبيّه يا معاصى قلبيّه؛ يا سلوك الى اللَّه است بى‌احتجاب به حجب غلوّ و يا تقصير؛ و يا سلوك الى اللَّه است بى‌احتجاب به حجب نورانيه يا ظلمانيه؛ و يا سلوك الى اللَّه است بى‌احتجاب به حجب وحدت‌

(۱)- ... آن گاه او را به پست ترين جايگاههاى پست بازگردانديم (تين/۵).