انسان آمده است، برای انسان سازی آمده است، قرآن کتاب انسان سازی است - همان طوری که قرآن ابعاد مختلفه دارد حَسَب ابعادی که انسان دارد، علما هم باید ابعاد مختلفه داشته باشند در تعلیم، حَسَب ابعادی که اسلام دارد و حَسَب ابعادی که انسان دارد. البته یک نفر نمی‌تواند همه این ابعاد را جوابگو باشد؛ لکن یک حوزه مرکب از ده هزار نفر یا حوزه‌های مرکب از - مثلاً - سی هزار نفر، اینها می‌توانند دسته دسته باشند و هر دسته‌ای یک بُعدی را اداره بکند: یکی جهات عقلی را، یکی جهات سیاسی را، یکی جهات اینهایی که همه در اسلام است؛ همه این جهات در اسلام هست و باید حوزه‌ها آنطور باشند، مجهز بشوند و همان طوری که [در] اسلام ابعاد مختلفه هست، حوزه‌ها هم ابعاد مختلفه داشته باشد: اشخاص مختلف برای هدایت مردم. و اگر چنانچه از این حوزه‌ها اشخاص صحیح و اشخاص به دردبخور، از این حوزه‌ها بلند نشود، جای دیگر ما توقع باید نداشته باشیم. باید اینها همین طوری که فقه را و انحای فقه را تعلم و تعلیم می‌کنند، سایر موارد اسلام را، سایر ابعاد اسلام را هم باید تحصیل بکنند و باید تدریس بکنند، و اشخاص ارزنده را بار بیاورند تا مردم را ارشاد و هدایت بکنند.
صبغه دینی و اسلامی شهادت
و من در این آخر سال تأسف خودم را از این شهدایی که ما داشتیم باید اظهار بکنم. ما بسیار متأسفیم از این شهدایی که دادیم، که مثل اینکه 160 هزار نفر مجروح و [شهید] - مثل اینکه نوشته بود 160 هزار نفر مجروح و کشته - داشتیم. در هر صورت - هر چه داشتیم - یک نفرشان هم زیاد بود. یک نفرشان هم نباید واقع بشود. لکن حالا شد؛ اما چون که برای اسلام بود و صبغه دینی و اسلامی داشت نه برای دنیا؛ و لهذا می‌آمدند بعض اشخاص و به من می‌گفتند که شما دعا کنید که ما شهید بشویم. این صبغه، صبغه دین است، اسلام است. آنی که ما پیش بردیم همین بود. اینطور روحیات بود که برای شهادت داوطلب بودند یعنی از مرگ نمی‌ترسیدند. همان طوری که صدر اسلام هم پیشرفت مسلمین همین بود. ما بسیار اشخاص ارزنده را از دست دادیم لکن چون برای اسلام بود