عَلَيْكُمُ الجِهادُ الأكْبَرُ. (۱) [جهاد با نفس‌] جهاد اكبر است، همه جهادهاى دنيا، تابع اين جهادند. اگر اين جهاد را موفق شديم، هر جهادى بكنيم جهاد [الهى‌] است، اگر اينجا موفق نشديم، همه‌اش شيطانى است، همه جهادها شيطانى است. در روايت است كسى كه «خَرَج»، خارج شود براى جهاد كه يك كنيزى پيدا بكند، يك مالى پيدا كند، اين اجرش همان است؛ و آن كسى كه [جهادش‌] «إلَى اللَّه» باشد، اجرش «عَلَى اللَّه» است.
سنخ فعلها فرق مى‌كند. سنخ فعلى كه از اوليا صادر مى‌شود، با فعلى كه از ماها صادر مى‌شود [فرق مى‌كند]؛ چون مبدأش فرق مى‌كند. بى‌جهت نيست كه ضَرْبَةُ عَلِىٍّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَقَلَيْنِ. (۲) خوب، يك دست فرود آوردن براى كشتن يك نفر آدم، البته يك جهتش آن است كه تمام اسلام با تمام كفر مواجه شده بود، كه اگر يوم الخندق شكست مى‌خوردند، اسلام از دست مى‌رفت. به اين معنا يك جهت [هست‌]، يك جهت هم، قضيه آن خلوص و آن الهيتى [است‌] كه در مطلب است. آن آدمى كه وقتى روى سينه آن شخص مى‌نشيند و او تف مى‌اندازد به او- به حسب نقل- بلند مى‌شود، مبادا يك وقتى- با اينكه نبوده، مع ذلك احتياط است- مبادا يك وقتى تأثيرى كرده باشد و اين [عمل‌] از الهيتش افتاده باشد و جهت نفسانيت پيدا بكند، آن [آدم‌]، يك ضربتش، روحش بيشتر

(۱)- اشاره به حديث پيغمبر خدا (ص) است كه در استقبال مجاهدين بيان فرمودند: مَرْحَباً بِقَوْم قَضَوُا الْجهادَ الأصْغَرُ وَ بَقِىَ عَلَيْهِمُ الْجِهادُ الاكْبَرُ. فَقيلَ: يا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْجِهادُ الأكْبَرُ؟
قالَ: جِهادُ النَّفْسِ؛ آفرين باد بر گروهى كه جهاد كوچكتر را به جاى آوردند و جهاد بزرگتر براى آنها باقى مانده است. گفته شد؛ اى فرستاده خدا، جهاد بزرگتر چيست؟ فرمود: جهاد نفس؛ فروع كافى؛ ج ۵: كتاب الجهاد؛ «باب وجوه الجهاد»، ص ۱۲، ح ۳.
(۲)- بحار الأنوار؛ ج ۳۹: تاريخ امير المؤمنين؛ باب ۷۰، ص ۱-۲، ح ۱؛ السيرة الحلبية؛ ج ۲، ص ۶۴۲؛ المستدرك؛ ج ۳، ص ۳۲.