رسول اللَّه در مقام تنزل، اين نزول هست، يك مقامى است كه از خود او اخذ مى‌كند؛ إِنَّا أَنْزَلْنهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ، (۱) جمعاً او نازل مى‌كند فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ وارد مى‌شود؛ ولى در مقام تنزل، [مرتبه‌] بالاتر روح الامين است. آن هم كه به قلب او وارد مى‌شود، بايد نازل بشود به مراتب: از اين بطن به آن بطن، از اين حد به آن حد، تا برسد به حدى كه به صورت الفاظ درآيد.
قرآن كه از مقوله سمع و بصر نيست، از مقوله الفاظ نيست، از مقوله اعراض نيست؛ لكن متنزلش كردند براى ما كه كور و كر هستيم، تا آنجايى كه بشود اين كور و كرها هم از آن استفاده‌اى بكنند. آنهايى كه آن استفاده‌ها را مى‌كردند، وضع تربيتشان يك جور ديگر بود، وضع تلقى‌شان از كتاب، از قرآن يك نحو ديگرى بود، وضع توجهشان به مبدئى كه قرآن از آن نازل شده است، يك طور ديگرى بود؛ غير از اين اوضاعى است كه در اينجاست. همان طورى كه جلوه حق تعالى از غيب ظاهر مى‌شود و متنزل مى‌شود، مى‌آيد تا همين عالم طبيعت؛ همان فرقى كه ما بين عالم طبيعت، عالم جسم، عالم ظاهر با مراتب غيب هست؛ الى ما شاء اللَّه، تا به مرتبه جلوه اول برسد، همان فرق ما بين ادراكات ما و بعد از ما بالاترها، و بعد از بالاترها و بالاترها [هست؛] تا برسد به آن مرتبه‌اى كه اولياى خاص خدا و انبيا در آن مرتبه هستند. آن جلوه‌اى كه براى حضرت موسى [واقع شد]، آنجا مى‌فرمايد: فَلَمَّا تَجَلَّى‌ رَبُّهُ لِلْجَبَلِ؛ و در دعاى سمات: بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذى تَجَلَّيْتَ لِلْجَبَلِ و آنجا هم [فرمود:] يا موسى‌

(۱)- اين (قرآن) را در شب قدر نازل كرديم (قدر/۱).