جغرافیایی این ممالک را و مهمتر برای آنها، آن مواردی که مخازن، هر مخزنی: مخزن طلا، مس، نفت، گاز، هرچه بوده؛ اینها دقیقاً مطالعه کردند و نقشه برداری کردند؛ و مواردی که در این ممالک و آنچه ما می‌دانیم در ایران، آن مواردی که دارای یک [منبعی‌] بوده است که برای آنها مفید بوده است؛ آنها را نقشه برداشتند، علامت گذاشتند، نشانه گذاشتند، یادداشت کردند و ضبط است پیش آنها.
قبل از اینکه امریکا پایش باز بشود به این ممالک؛ مقدم بر همه، انگلیسها بودند و روسها هم بودند و بعضی ممالک دیگر. در هر صورت، این ممالک ما، این ممالک شرق از قریب سیصد سال یا یک قدری بیشتر، مورد بررسی اینها و طمع اینها بوده است؛ منتها هرچه جلوتر آمده است، کارشناسهای آنها بیشتر تخصص پیدا کرده‌اند و بیشتر آمده‌اند در اینجا، در این ممالک، و تمام اینها، آنها اطلاعاتشان از خود اهالی آن مملکت بیشتر است. اطلاع بر روحیه مثلاً ایلاتی که ما در ایران داشتیم؛ مثل ایل بختیار [ی‌]، مثل ایل قشقایی، اینها و امثال اینها، شاهسونها مطالعاتی داشتند؛ برای اینکه به دست بیاورند روحیه اینها چه جور است، تا چه حد می‌تواند این ممالک از اینها استفاده ببرد؛ و مطالعاتی هم راجع به شهرستانها و دهات؛ تمام دهاتی که در ایران هست، از آن دهات بسیار دور افتاده و کوهستانی تا آخر، اینها تمامش را اطلاع دارند؛ یعنی کارشناسها را فرستادند، همه اینها، هم نقشه برداری شده است و هم هرچه دارد در آنجا، هر کجا چیزی در آن پیدا می‌شود که برای آنها دندانگیر است، از آن یادداشت برداشتند و خودشان را مهیا کردند برای غارت؛ منتها این کسانی که در رأس بودند، از سلاطین یا از رؤساکه دررأس بودند، مختلف بودند در رساندن منافع به اینها؛ گاهی اشخاصی بودند که تا آن حد خیانتکار نبودند، و گاهی هم خیانتکارْ زیاد بودند که به همه ابعاد تسلیم شده‌اند.
خاطره‌ای از همدان
من در همدان یکوقت بودم، یک نفر از دوستان من یک نقشه‌ای آورد، نقشه بزرگی شاید مثلاً یک متر در یک متر، و آن نقشه هم مال همدان بود؛ دهات همدان. تمام در آنجا آنطور که او می‌گفت، می‌گفت تمام [منابع زیرزمینی‌] دهات همدان در اینجا ثبت‌