به ما؛ ما سه نفر معمم بودیم. بعد گفت که اینها را انگلیسها درست کردند که در نجف و در قم مردم را [اغفال‌] بکنند، و به نفع آنها [ساکت‌] بکنند. البته آن آدم جاهل بود؛ نه اینکه [مغرض‌] بود. تزریق کرده بودند، گفته بودند، باورشان آمده بود. بسیاری از جوانهای ما هم باورشان آمده بود. در صورتی که تاریخ خود ما، همین چند سال، این صد سال اخیر، این صد سال اخیر را وقتی ما ملاحظه کنیم - جلویش هم همین طور بوده؛ ما این صد سال اخیر را که ما ملاحظه کنیم - هر جنبشی که واقع شده است از طرف روحانیون بوده است بر ضد سلاطین. جنبش تنباکو به ضد سلطان آن وقت (1) بود. جنبش مشروطه بر ضد رژیم بود؛ البته با قبول داشتن رژیم، عدالت می‌خواسته‌اند ایجاد کنند. در زمان خود ما چندین نفر قیام کردند روحانیون بر ضد رضاخان، چندین دفعه: یک دفعه از خراسان، یک دفعه از آذربایجان، یک دفعه از اصفهان. و همه اطراف ایران را دعوت کردند به قم؛ که ما اینها را شاهد بودیم و اینها همه قیام بر ضد رضاخان بود. البته قدرتْ او داشت و شکست اینها را. علمای آذربایجان را گرفت و برد - در سُنقُر - گمان می‌کنم بود. دو نفر بزرگان علمای آنجا مرحوم آمیرزا صادق آقا، (2) مرحوم انگجی، (3) اینها را بردند در سنقر، یا آنجاها طرف کردستان. آنجاها مدتها آنها در آنجا تبعید بودند. بعد هم که رهایشان کردند، مرحوم آمیرزا صادق آقا آمد قم ماند و دیگر نرفت به آذربایجان، و در همانجا فوت شد. علمای مشهد هم که قیام کردند، تمامشان را گرفتند آوردند تهران حبس کردند. و علمای بزرگشان را می‌بردند در کلانتریها یا در عدلیه، می‌بردند توی خیابان با سر برهنه هم راه می‌رفتند که بروند آنجا استنطاقشان کنند! علمای اصفهان هم که آمدند اینجا، شکستند آن اعتصابشان را؛ با فشار، با حیله. بلکه آن وقت معلوم شد، می‌گفتند که مرحوم حاج آقا نورالله (4) - که بزرگشان بود - او را مسموم کردند. قیام بر ضد