السَّموتِ وَ الْأَرْضِ؛ (۱) نور سماوات و ارض خداست، يعنى جلوه خداست. هر چيز كه يك تحقّقى دارد اين نور است؛ ظهورى دارد، اين نور است. ما به اين نور مى‌گوييم، براى اينكه يك ظهورى دارد؛ انسان هم ظاهر است؛ نور است. حيوانات هم همين طور، نورند. همه موجودات نورند، و همه هم نور «اللَّه» هستند: اللَّهُ نُورُ السَّموتِ وَ الْأَرْضِ؛ يعنى وجود سماوات و ارض كه عبارت از نور است، از خداست؛ و آن قدر فانى در اوست كه اللَّهُ نُورُ السَّموتِ، نه اينكه اللَّهُ يُنَوّرُ السَّماواتِ، (۲) اين يك نحوه جدايى مى‌فهماند. اللَّهُ نُورُ السَّموتِ وَ الْأَرْضِ؛ يعنى هيچ موجودى در عالم نداريم كه يك نحوه استقلالى داشته باشد. استقلال معنايش اين است كه از امكان خارج بشود و به حد وجوب برسد، موجودى غير از حق تعالى نيست. از اين جهت اينكه مى‌فرمايد: به اسم اللَّه الحمد للَّه به اسم اللَّه قُلْ هُوَ اللَّه أَحَدٌ، با اسم اللَّه «قُلْ»، نه اين است كه مقصود محتملًا اين باشد كه بگو بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم. واقعيتى است كه اين واقعيت اين طورى است: با اسم اللَّه بگو، يعنى گفتنت هم با اسم اللَّه است. يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِى السَّموتِ وَ الْأَرْضِ؛ (۳) نه «مَنْ فى السَّماواتِ و الارض». (۴) هر چيز [كه‌] در زمين و آسمان است، تسبيح مى‌كند با اسم خدا كه جلوه اوست، و همه موجودات به اين جلوه متحققند و همه حركات، حركاتى است كه از همان جلوه هست. تمام چيزهايى كه در عالم واقع مى‌شود از همان جلوه‌

(۱)- ص ۵، پاورقى ۱.
(۲)- خداوند، آسمانها را روشن مى‌سازد.
(۳)- هر چه در آسمانها و زمين است، او را تسبيح مى‌كنند (حشر/۲۴).
(۴)- «مَن» براى صاحبان عقل مى‌آيد و «ما» براى تمامى اشياء، و در آيه مباركه، «ما» آمده است كه دلالت بر تسبيح همه موجودات دارد، نه فقط موجوداتى كه داراى عقل و انديشه هستند.