هر چه بر ما بگذرد، از اين حبّ نفس است، از اين انانيت است: أعدى‌ عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتى بَيْنَ جَنْبَيْكَ. (۱) يك همچه تعبيرى هست: [نفس‌] از همه دشمنها بدتر است، از همه بتها بزرگتر است، مادرِ بتهاست: «مادر بتها، بت نفس شماست»، (۲) از همه بتها بيشتر، انسان به اين [بت‌] عبادت مى‌كند، توجهش به اين بيشتر است؛ و تا اين بت را نشكند، نمى‌تواند الهى بشود؛ نمى‌شود هم بت باشد و هم خدا؛ اين نمى‌شود هم انانيت باشد و هم الهيت باشد. تا از اين «بيت»، از اين بتخانه، از اين بت رها نشويم و پشت نكنيم به اين بت، و رو نكنيم به خداى تبارك و تعالى، و از اين خانه خارج نشويم، يك موجودى هستيم به حسب واقع بت‌پرست، و لو به حسب ظاهر خدا [كهنه‌پرست‌]؛ اما خدا را به لفظ مى‌گوييم و آنكه در دل ما هست خودمان است، خدا را هم براى خودمان مى‌خواهيم. اگر خدا [را] هم بخواهيم براى خودمان مى‌خواهيم. لفظاً مى‌ايستيم و نماز مى‌خوانيم، إيّاكَ نَعْبُدُ و إيّاكَ نَسْتَعينُ مى‌گوييم؛ ولى واقعاً عبادت، عبادت نفس است. وقتى توجه به خود باشد، همه جهات خودم باشم، همه چيز را براى خودم بخواهم. همه اين گرفتاريهايى كه براى بشر است از اين نقطه به پا مى‌شود. همه گرفتاريها از انانيت انسان است. تمام جنگهاى عالم از اين انانيت انسان پيدا مى‌شود. مؤمنها با هم جنگ ندارند؛ اگر جنگى باشد بين دو نفر، بايد بدانند كه مؤمن نيستند. مؤمنها با هم جنگ ندارند. وقتى كه ايمان نباشد و توجه، همه‌اش به خودش باشد، هر چيز را براى خودش بخواهد، هياهو از اينجا به پا مى‌شود؛ من براى خودم اين مسند ر

(۱)- اسرار الشريعة و اطوار الطريقة و انوار الحقيقة؛ ص ۱۷۷.
(۲)- اشاره به اين بيت از مولوى است:
«مادرِ بتها بت نفس شماست زانكه آن بت مار وين بت اژدهاست»