چيست. وحى چيست؛ و اصل وحى چيست؛ و قرآن كه نازل مى‌شود به قلب رسول اللَّه چطور همه‌اش يكدفعه نازل مى‌شود به قلب رسول اللَّه، قرآن اگر همين است كه سى جزءِ اين طورى است كه نمى‌شود يكدفعه وارد بشود به قلب، آن هم اين قلبهاى معمولى؛ [لكن‌] قلب يك باب ديگر است و قرآن يك حقيقتى است، و اين حقيقت هم به قلب وارد مى‌شود.
قرآن سرّ است، سرِّ سرّ است، سرّ مستسر به سرّ است، سرّ مقنع به سرّ است؛ (۱) و بايد تنزل كند، بيايد پايين، تا اينكه برسد به اين مراتب نازله. حتى به قلب خود رسول اللَّه كه وارد مى‌شد، باز تنزل بود، يك تنزلى كرده بود تا به قلب وارد مى‌شد؛ بعد هم از آنجا بايد نازل بشود تا برسد به آنجايى كه ديگران هم بفهمند. چنانچه انسان هم اين طورى است، انسان هم سرّ و سرِّ سرّ است. ما يك ظاهرى از انسان مى‌بينيم عبارت است از همين حيوانى كه هست. همين حيوان است [و] هيچ چيزى غير از حيوان نيست؛ حيوانى بدتر از ساير حيوانات؛ لكن حيوانى است كه اين خاصيت را دارد، مى‌شود برسد به انسانيّت، و به مراتب كمال و كمال مطلق؛ تا آنچه كه در وهم ما نيايد آن شود، (۲) ... پس عدم گردد. آن مراتب همه‌اش سرّ است، ظاهر همين است. در همين عالم طبيعت هم از سرّ يك مسأله‌اى هست و آن اين است كه ما جواهر را نمى‌توانيم ادراك كنيم، از اجسام هر چه را ما ادراك مى‌كنيم، اعراض است. چشممان اين رنگ و اين‌

(۱)- اشاره است به روايت امام صادق (ع) كه مى‌فرمايد: انَّ أَمْرَنا سرٌّ فى سرٍّ و سرٌّ مُسْتَسِرٌ و سرٌّ لا يُفيدُ الّا سرٌّ و سرٌّ عَلى سرٍّ و سرٌّ مُقَنَّعٌ بِسرّ؛ همانا امر ما سرّ در سرّ است و سرّ بسيار پنهان و سرّى كه جز سرّ بهره ندهد و سرّى بر روى سرّى و سرپوشيده به سرّ؛ بصائر الدرجات؛ ج ۱، ص ۴۸.
(۲)- اقتباس از اين بيت مولوى در «مثنوى» است:
«بار ديگر از ملك پرّان شوم آنچه اندر وهم نايد آن شوم»